Deze bijzondere pijp van de maand is van Engelse makelij en vervaardigd door Charles Crop in Londen. Het is een natuurgetrouwe afbeelding van de Brit George Chirgwin. Deze podiumkunstenaar uit de tweede helft van de 19e eeuw werd beroemd als komediant, zanger en instrumentalist. Zijn artiestennaam was ‘the white eyed kaffir’. Hij trad op met een volledig geschminkt gezicht dat over het algemeen zwart gemaakt was, met rond zijn rechter oog een witte ruit. Er zijn echter ook afbeeldingen van hem te vinden waar hij deze kleurstelling heeft omgedraaid. Zijn figuur was zeer herkenbaar, met een extreem hoge hoed op, en hij droeg een eendelig gympak. 

Chirgwin was in zijn tijd een beroemde artiest en er zijn dan ook de nodige foto’s, aanplakbiljetten en andere parafernalia te vinden zoals de twee bijgevoegde prentbriefkaarten laten zien. Er zijn zelfs een drietal korte filmopnames  bewaard gebleven, die Chirgwin laten zien in bewegend beeld, waaronder een kort filmpje uit 1897: https://youtu.be/hsdfImWD7uA?si=tar_lhyQzPjWPNpK

De pijp is bijzonder goed doorgerookt met als resultaat de donkere kleur van het gezicht. Dit past zeer mooi bij de manier waarop hij van origine geschminkt was tijdens zijn shows. De witte ruit rond het rechteroog is in dit geval geëmailleerd en steekt mooi af tegen de bruine achtergrond. De pijp is aan de ene zijde van de steel gemerkt met C. Crop, London en aan de andere zijde met het registratienummer waarmee Crop dit model heeft vastgelegd: Rd. No. 276952. Dit nummer werd vastgelegd in mei 1896.

Collectie M. De Haan-Hovingh

Een bijzondere pijp uit Angola

Pijpen uit Afrika, waarvan de herkomst onbekend is, kunnen alleen op basis van bepaalde kenmerken aan een etnische groep worden toegeschreven. Dat geldt ook voor deze pijp van de maand uit de collectie van David Higgins en Susie White. Helaas zijn er weinig referentieafbeeldingen bekend. Alleen in het boek van Jean Lecluse, Pipes d’Afrique Noire, uit 1985 zijn enige afbeeldingen opgenomen die in veel opzichten overeenkomen met de hier getoonde pijp. Vooral de teruggebogen steel is een opvallend kenmerk.

De hier afgebeelde pijp heeft dezelfde teruggebogen steel als sommige pijpen van de Chokwe (ook wel Cokwe,  Tschokwe, Bajokwe of Badjok genoemd) en van de Ovimbundu en kan waarschijnlijk aan één van deze etnische groepen worden toegeschreven.

De Chokwe vestigden zich tijdens de grote volksverhuizing van de Bantoevolkeren vanuit Noordwest-Afrika in de 16e eeuw in een gebied dat gelegen is in Oost-Angola in Kwilu, bij de Kasai-rivier in het Zuiden van Zaïre en in het Noordwesten van Zambia. Eerst waren de Chokwe onderworpen aan de Lunda, maar rond 1900 werden zij daar de belangrijkste etnische groep door het verval van het Lunda rijk. De Chokwe kenden verschillende stamhoofden en hadden geen gecentraliseerde regerende macht. 

Ook de Ovimbundu (ook wel Zuidelijke Mbundu genoemd) kwamen in dezelfde periode naar Angola en behoren eveneens tot een van de Bantoe volkeren die naar het zuiden zijn getrokken. Zij leven in de Benguela heuvels in Angola, aansluitend op het gebied waar de Chokwe leven. Evenals de Chokwe waren zij landbouwers en belangrijke handelaren.

De Chokwe en de Ovimbundu staan bekend om hun verfijnde kunst, die vaak moeilijk van elkaar te onderscheiden is. Dit komt niet alleen doordat het verwante volkeren zijn, maar ook doordat de kunst van de Ovimbundu sterk door de Chokwe beïnvloed is. Omdat op de hier getoonde pijp figuratieve voorstellingen ontbreken is deze pijp niet met zekerheid aan een van beide etnische groepen toe te schrijven. Wat wel opvalt is dat de vorm van de ketel het meest overeenkomt met die van de pijpen van de Ovimbundu in Zuid-Angola. De pijp heeft een fijn bewerkte messing steel en een kop en een mondstuk uit hard en glad zwart hout.

De hier afgebeelde pijp van de Chokwe (Lecluse, Deel I, p. 342, Fig. 697) heeft een rechthoekige vorm met twee staande figuren en de Ovimbundu pijp (Lecluse, Deel II, p. 559, Fig. 1099) heeft net als de messing pijp een teruggebogen steel.   

Bron:

Jean Lecluse, Pipes d'Afrique noire. Luik, 1985. Deel I, p. 342, Fig. 697 (Chokwe pijp) en Deel II, p. 559, Fig. 1099 (Ovimbundu pijp).

De Holland society werd in 1885 in New York opgericht door afstammelingen van Nederlandse kolonisten met als doel de historie en onderlinge band the bewaren en verstevigen. Alleen mannelijke afstammelingen van Nederlandse kolonisten kwamen in aanmerking voor lidmaatschap.

Het belangrijkste evenement van de Society is het jaarlijkse banket, een algemene ledenbijeenkomst waarbij personen die zich op bijzondere wijze onderscheiden hebben in het zonnetje worden gezet.

Met name in de eerste jaren van haar bestaan waren specifieke Hollandse gerechten en drankjes, met tot slot een goede pijp met Friese tabak belangrijke onderdelen van het banket. Hiervoor liet de vereniging pijpen maken bij de firma Goedewaagen in Gouda.

De pijp werd standaard in dubbele krulvorm uitgevoerd, waarbij er een duidelijk verschil is tussen de 19e en 20e eeuwse manier van 'krullen'. De bovenstaande pijp heeft alle kenmerken van een 20e eeuwse krul: bij de oudere krulpijpen is de eerste of binnenste krul duidelijk kleiner dan de buitenste. Het hier afgebeelde exemplaar mist overigens enkele centimeters steel bij het mondstuk.

Op de ketel aan weerszijden in reliëf de wapenschilden van Amsterdam en New York, op de ketel aan de steelzijde driemaster met volle zeilen waaronder "1609". Op de voorzijde van de ketel een staande Nederlandse leeuw. Opschrift "THE HOLLAND SOCIETY OF NEW YORK" en ketel keerzijde "FOUNDED 1885" en "EINDELYK WORDT EEN SPRUIT EEN BOOM". 

Op de steel aan de linkerzijde de tekst HOLLAND, op de 19e eeuwse versies van deze pijp ontbreekt deze tekst.

Het jaartal 1609 en het schip verwijzen naar het schip 'De Halve Maen' waarmee de vroegste kolonisten met Henry Hudson in 1609 naar Amerika waren gekomen en Nieuw Amsterdam hadden gevestigd, wat later New York zou worden. 

In de Vlissingse Courant van 26 januari 1890 wordt melding gemaakt van het diner van de Vereniging dat op 10 januari plaatsvond:

Op den 10 Januari 1890 werd te New York de 5-de jaarlijksche maaltijd gehouden van de Holland-Society aldaar, waarvan de op Oranje papier gedrukte en keurig versierde menu ons werd toegezonden, welke wij om zijn eigenaardigen inhoud hier laten volgen:

(..)

Op het menu staat na de Koffie, Likeuren en SIgaren ook Pijpen en Tabak met daarbij tussen haakjes: 'Gekronkelde Goudsche Pijpen, gezonden uit Holland door den Weledelen-Hooggeboren Heer Robert B. Roosevelt.

Onderstaand een fragment uit de Vlaardingse Courant van 05-02-1890 waarin aan de hand van een artikel uit een Amerikaanse krant een beschrijving wordt gegeven van het jaarlijkse diner van de recent opgerichte Holland Society waarbij tot het 'nagerecht' behoorde >pijpen en tabak<, en wel 'Gekronkelde Goudse pijpen', gezonden uit Holland

Een pijp van Gambier (nr. 415) beeldt Charlotte Corday uit. Zij speelde een opmerkelijke rol in de periode van de Franse Revolutie. 

De Franse Revolutie duurde van 1789 tot 1799 en maakte een eind aan het Ancien Regime en de regering van Lodewijk XVI en zijn echtgenote Marie Antoinette, die beiden onder de guillotine eindigden. De privileges van de geestelijkheid (de eerste stand) en de adel (tweede stand) werden grotendeels afgeschaft en de oude ideeën over aristocratie en absolutisme werden vervangen door wetgeving gebaseerd op liberté, egalité en fraternité, ofwel vrijheid, gelijkheid en broederschap.

In 1792 werd de positie van de koning onhoudbaar en het tweede deel van de Franse Revolutie begon. Binnen de revolutionaire beweging waren de opvattingen heel verschillend.

De  Jakobijnen werden toen de belangrijkste groep. Zij waren een groep mensen die de monarchie wilden afschaffen in heel Europa, de macht van het volk wilden vergroten, en alle rechten van de adel wilden afpakken.  De Jakobijnen werden steeds radicaler. Onder leiding van Maximilien de Robespierre werden er tienduizenden mensen opgepakt en vermoord. Deze mensen gingen volgens de Jakobijnen in tegen de wil van het volk en alle mensen die ze niet vertrouwden kwamen onder de guillotine. Toen in 1792 een beslissing moest worden genomen over het leven van Koning Lodewijk XVI stemde Robespierre dan ook voor onthoofding onder de guillotine. Deze periode van geweld wordt ook wel de Terreur genoemd.

Tegenover de Jakobijnen stonden de Girondijnen, die de gegoede burgerij uit de provincie steunden en streden voor zoveel mogelijk individuele vrijheid en volkssoevereiniteit. 

In 1793 rekenden de Jakobijnen af met de Girondijnen. Na een belegering van de Nationale Conventie werden maar liefst 31 Girondijnen afgezet en vervangen door Jakobijnen. In de periode hierna werd een bloedbad aangericht onder de Girondijnen. Op 31 oktober 1793 vonden maar liefst eenentwintig hooggeplaatste politici de dood onder de guillotine. 

Marat maakte deel uit van de radicale fractie van de Jakobijnen. Onder meer vanwege zijn opzwepende retoriek werd hij door sommigen medeverantwoordelijk gehouden voor de Septembermoorden (1792). Dit beangstigde Charlotte Corday, een jonge aristocrate. Zij besloot hem te doden in het geloof dat dit erger zou voorkomen. Ze ging naar zijn huis en werd binnengelaten. Marat was op dat moment in bad zijn tijdschrift L'Ami du Peuple aan het redigeren. Terwijl hij de namen van contrarevolutionairen opschreef die ze hem dicteerde, stak ze een keukenmes in zijn borst. Tijdens de rechtszaak die volgde op de moord verklaarde zij: 'Ik heb één man omgebracht om er 100.000 te redden.' Vier dagen na Marats dood werd zij geëxecuteerd met de guillotine.   

De pijp van Gambier die Charlotte Corday verbeeld is tussen 1830 en 1914 gemaakt. Voor Gambier was het interessant om deze pijp uit te brengen omdat de discussie over de daad van Charlotte Corday in de gehele 19e eeuw volop werd gevoerd. Vergelijking van het schilderij van Hauer en de pijp laat zien dat de pijp een goed portret laat zien van Charlotte Corday.

De hier afgebeelde pijp is voorzien van een beschildering met een blauw-zilverkleurige verf. Vooral de haren en de muts zijn gekleurd. Het is onwaarschijnlijk dat deze kleuring in de fabriek in Givet is aangebracht. Er waren in de 19e eeuw verschillende kleine ateliertjes waar pijpen nog iets mooier gemaakt werden om deze zo tegen een hogere prijs te kunnen verkopen.

Deze maand lichten we een bijzondere presentatie pijp uit. De pijp is maar liefst ruim 15 cm hoog, rijkelijk versierd en geëmailleerd. Zij is gemaakt door de Franse firma Gambier, ter gelegenheid van de ‘Exposition des produits de l'industrie française’ in 1849. Deze Nationale tentoonstelling werd dat jaar voor de 11e keer gehouden (sinds 1798) en had de vorm van een langdurige tentoonstelling waarbij gedurende 60 dagen Franse fabrikanten van industriële en agrarische producten de gelegenheid kregen om hun prestaties te tonen. Er deden maar liefst 5.494 bedrijven mee waaronder de firma Gambier. Tijdens dergelijke exposities werden heel wat onderscheidingen uitgereikt, waaronder ook een aan Gambier. Deze onderscheiding werd in november 1849 uitgereikt door Prince Louis Napoleon, de latere Napoleon III.

Afgebeeld zijn een man (‘kaster’), vrouw (‘tremster’) en kind (‘roller’) als werknemers van een pijpenfabriek. Op de kop lezen we de tekst ‘Pipes Gambier’ en de bovenkant is versierd met schelpen waarin pijpen en bloemen zijn aangebracht. Op de zijkanten zijn de voor- en achterzijde van de tentoonstellingsmedaille afgebeeld. Op de ene zijde lezen we de tekst PRODUITS (D’INDUSTRIE, niet leesbaar), AGRICOLE ET MANUFACTURE, EXPOSITION NATIONALE 1849, en op de andere zijde is een zittende vrouw afgebeeld met de tekst REPUBLIQUE FRANCAISE. De verschillende onderdelen zijn geaccentueerd met meerdere kleuren emaille.

De hier afgebeelde pijp diende als presentatie- en pronkstuk voor deze tentoonstelling en werd ook in de jaren na de tentoonstelling nog geproduceerd toen hij vooral als etalagepijp gefungeerd zal hebben. De pijp wordt ‘Cinquantenaire’ genoemd, verwijzend naar het 50 jarig jubileum dat de tentoonstelling in 1849 vierde.

Referenties: www.gambierpipes.com en Amsterdam Pipe Museum (APM 9.900)

De pijp van deze maand is een dubbele krul van de Firma De Jong uit Gouda. De pijp heeft na aankoop rond 1945-1950 het daglicht niet meer gezien. Hij is met een aantal van zijn lotgenoten door zijn toenmalige eigenaar in zaagsel ingepakt en pas recentelijk weer uitgepakt. Het is een vrolijke souvenirpijp met frisse kleuren. Aan de linkerkant van de ovale tabaksketel is een gekleurd plakplaatje aangebracht met een Volendams meisje in klederdracht met een mandje, staand voor een kleine loopbrug met op de achtergrond een molen. Het tafereel is met gele lak ingesmeerd. De steel is opgevrolijkt met stippen van rode verf. Dergelijke pijpen zijn voornamelijk gemaakt voor de souvenirwinkels in Volendam en mogelijk andere toeristische plaatsen. De meeste pijpen zullen bij thuiskomst dan ook niet gerookt zijn, maar aan de muur gehangen als decoratie en herinnering aan het uitstapje naar Volendam. 

Onlangs is in ons blad een leuk artikel verschenen over souvenirpijpen: 

Ruud Stam, Souvenirpijpen, van kwaliteit naar massagoed, PKN, Stichting voor Onderzoek Historische Tabakspijpen, 2024, p. 12-19.

De pijp van de maand april 2024 is een zeldzame trechtervormige pijp uit de periode 1715-1730. Op de steelzijde van de pijp is een dubbelkoppige adelaar afgebeeld en aan de achterzijde en de zijkanten gekrulde bladranken. 

Mogelijk is hier de Habsburgse dubbelkoppige adelaar afgebeeld en is de pijp gemaakt voor export naar de Oostenrijkse Nederlanden, die een belangrijke afzetmarkt vormden voor de pijpenmakers uit Gouda, Schoonhoven en Gorinchem.  

De Spaanse Nederlanden (1556-1715) stonden tot 1581 ook bekend als de Zeventien Provinciën. In 1581 scheidden de noordelijke gewesten zich af van de zuidelijke en verklaarden zich onafhankelijk onder de naam Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. De Zuidelijke Nederlanden gingen verder als Spaanse Nederlanden. De Zuidelijke Nederlanden gingen in 1715 over van de Spaanse naar de Oostenrijkse tak van het huis Habsburg en daarna verder onder de naam Oostenrijkse Nederlanden.

Met name pijpenmakers uit Schoonhoven lijken dit thema te hebben gebruikt op hun producten. Een tweede exemplaar van deze pijp staat afgebeeld in het boek De pijpenmakers van Schoonhoven (Ewout Korpershoek, Leiderdorp, 2020, p. 325, afb. 1522a-c).

Dubbelkoppige adelaar met bladranken, vormmerk weerszijde hiel een halve maan. Hoogte 3,8 cm. Collectie Steven van Haaren. 

De pijp van de maand is gemaakt door Sigmund Seiler, een pijpenmaker uit Theresienfeld in Oostenrijjk. In 1895 nam Sigmund Seiler de fabriek over van de Partsch familie. Deze pijpenmaker is vooral bekend om zijn traditionele Schemnitz pijpenkoppen met achtkantige ketel en lobben aan de onderzijde. Deze pijpen zijn doorgaans van hoge kwaliteit en fijn afgewerkt.

In dit geval gaat het om een bijzonder exemplaar met een relatief ruwe afwerking en een reliëf voorstelling aan de voorzijde. De afbeelding toont een zware houwitser (kanon) op een stationaire basis. Boven de afbeelding staat 30 D hetgeen hoogstwaarschijnlijk verwijst naar het kaliber van het kanon. Onder de afbeelding staan twee jaartallen: 1914, en 1917 met daartussen een lauwerkrans.

Het kanon op de afbeelding is de Big Bertha. Dit was het zwaarste kanon dat Krupp voor de Duitsers tijdens de Eerste Wereldoorlog produceerde. Het kanon was in gebruik van 1914 tot 1918.

Een moderne pijp met een afbeelding van dit soort wapentuig is uitermate zeldzaam, en reflecteert een stukje van Europa’s wapenrace in het begin van de vorige eeuw. 

In het pas uitgekomen jaarboek 2023 van de PKN is een artikel opgenomen over pijpen met afbeeldingen gerelateerd aan Napoleon: 'Napoleon, een geliefd icoon’.

Recent kwam er nog een ‘Napoleonpijp’ boven water die de moeite waard is om hier te tonen. 

De pijp  is vermoedelijk evenals de pijp die in het artikel in het jaarboek 2023 (afb. 24) afgebeeld is, opgenomen in de catalogus van de firma Müllenbach & Thewald uit Höhr, uit het tweede kwart van de 19e eeuw. De tekening in de catalogus wijkt in geringe mate af van de voorstelling op de pijp (de kanonsloop onder de vlag staat niet op de tekening) en dat maakt dat de toeschrijving aan de firma Müllenbach & Thewald niet helemaal zeker is. Of we hier dus te maken hebben met een tekening waar de tekenaar zijn vrije interpretatie heeft weergegeven of dat de pijp toch aan een andere firma moet worden toegeschreven is niet helemaal duidelijk. Echter slechte tekeningen in catalogi komen vaak voor en dat is de reden om deze pijp toch toe te schrijven aan Müllenbach & Thewald.

De eerste pijp van de eerste maand in het nieuwe jaar is een bijzondere kleipijp van Tsjechische afkomst. De pijp is gemaakt door de beroemde pijpenmaker Karol Zachar. Van deze maker is het complete modellen bestand bekend. Uit de catalogus (https://www.tabaks pijp.nl/archief/archief-catalogi-fabrikanten/) blijkt dat er slechts vier figurale modellen gemaakt zijn. Deze hebben afbeeldingen van een Turkenkop, Napoleon, een Hertenkop en deze Faust. De overige modellen hebben voornamelijk het typische ‘Schemnitz’ model, of zijn afgeleid van modellen van meerschuim pijpen.

In het geval van deze pijp gaat het om een fijn uitgevoerd mannen portret met lang golvend haar, een snor en een baardje, met op het hoofd een middeleeuws aandoende hoed met een grote veer. Deze pijp wordt in de catalogus van Zachar aangeduid als ‘Faust Kopf’. 

Van dit model zijn voor zover bekend geen fysieke exemplaren aanwezig in bekende collecties. Het is samen met de Napoleonpijp één van de zeldzaamste pijpen gemaakt door Zachar.

De pijp is uitgevoerd in fijne rode klei met aan de ene zijde een scherp merk met de naam: ZACHAR K. SELMECZ, en aan de andere zijde het stadswapen van Schemnitz. De lengte van de pijp is 5,7 cm, de breedte 4,5 en de hoogte 5,4 cm.