Op 4 augustus 1914 viel Duitsland België binnen. Dat ging met veel geweld gepaard zeker toen de Duitse troepen onverwacht bij Luik op tegenstand stootten. Veel burgers werden geëxecuteerd en er werden dorpen in brand gestoken. Dit zaaide angst en paniek onder de bevolking en velen vluchtten naar het neutrale Nederland. Na de beschieting en de val van Antwerpen op 10 oktober, kwamen steeds meer vluchtelingen de grens over en liep het geschatte aantal Belgische vluchtelin-gen op tot ca. een miljoen. Later gingen, na onderhandelingen, weer velen terug naar het bezette deel van België en naar de delen die in de Eerste Wereldoorlog niet in handen kwamen van de Duitsers. Hierdoor verminderde het aantal vluchtelingen gedurende de oorlogsjaren, maar er bleven nog steeds vele tientallen duizenden in Nederland.

Het is niet verwonderlijk dat George Barras, die één van de oprichters en eigenaren was van Van der Want & Bar¬ras (Hollandia en Regina) en afkomstig was uit België, begaan was met het lot van zijn landgenoten. Om hen op te beuren besloot deze Goudse firma speciale pijpen en plaques te maken voor de vluchtelingen. Een heel aantal verschillende pijpen met soldaten, vlaggen van de geallieerden en Koning Albert en zijn vrouw en met toepasselijke teksten werden door deze firma vervaardigd.  

Niet alleen de vluchtelingen kochten deze pijpen, maar er werden ook pijpen naar België gesmokkeld om daar de bevolking te steunen.

In het binnenkort te verschijnen jaarboek 2021 is meer te lezen over deze pijpen voor de Belgische vluchtelingen. Maar ook is in dit jaarboek een uitgebreid artikel te vinden over de firma Van der Want en Barras (Hollandia). Dit artikel is gebaseerd op nieuw archiefmateriaal en op een groot aantal foto’s van pijpen van Hollandia die een overzicht van de productie en de typologie van de pijpen van deze firma mogelijk maken.

Een kleipijp opgegraven door Caspar Reuvens in de periode 1827-1831

Onder toezicht van professor Caspar Jacob Christiaan Reuvens (1793-1835) zijn in de periode 1827-1831, tijdens de eerste Nederlandse wetenschappelijke archeologische opgraving, 147 pijpenkoppen aangetroffen. De opgraving vond plaats op de Hofstede Arentsburg te Voorburg tijdens het onderzoek naar de Romeinse stad Forum Hadriani. Reuvens was de eerste hoogleraar in de archeologie en oprichter van het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden. Het zijn de eerste wetenschappelijk opgegraven kleipijpen in Nederland. De collectie bevindt zich nu in het Rijksmuseum te Amsterdam.Een van de pijpen heeft aan de steelzijde een karikaturale kop van een man met grote neus en baard met daaronder de letters VP. Op de achterzijde staat de gekroonde leeuw met staf en vrijheidshoed in een tuin en aan weerszijden van de kop de portretten van een man en vrouw en op een lint VIVAT ORANIE.

De geportretteerden zouden stadhouder Willem IV en zijn echtgenote prinses Anna van Hannover voorstellen. In de persvorm van deze pijp stond oorspronkelijk alleen de karikaturale kop met VP. De betekenis hiervan is niet bekend. Dergelijke pijpen werden vervaardigd in de periode 1755-1820 en dragen de letters VP, HD of I.I W, maar komen vooral voor in de latere achttiende eeuw. De portretten en de tekst VIVAT ORANIE werden later toegevoegd in de persvorm, waarschijnlijk in het laatste kwart van de achttiende eeuw. De geportretteerden zouden daarom ook Willem V (1748-1806) en zijn vrouw Frederica Sophia Wilhelmina van Pruisen (1751-1820) kunnen voorstellen. Een vergelijkbare afbeelding en buste en face staan op een zeldzaam loodglazuur bord uit de late achttiende eeuw met het opschrift ‘Willem de Vyfde, Prince van Oranje’.  Op aardewerk staat Willem V meestal en profiel afgebeeld en draagt hij een sjerp over zijn borst. Op het bord en op de pijp draagt hij geen sjerp. 

De weinige exemplaren die bekend zijn, zijn allemaal op de hiel gemerkt met het zwijn. Dit merk was in het laatste kwart van de achttiende eeuw en begin negentiende eeuw eigendom van de Goudse pijpenmaker Evert Meurs. Meurs was Orangist en in 1787 lid van de Goudse Oranjesociëteit. In dat jaar was de Oranjerestauratie, het herstel van de macht van Willem V als erfstadhouder van de Republiek der Verenigde Nederlanden door de Pruisische inval tijdens de patriottentijd. Het is zeer goed mogelijk dat Meurs in 1787 deze gelegenheid aangreep om stadhouder Willem V en Frederica Sophia Wilhelmina van Pruisen in een oude persvorm te laten graveren. Waarom hij daarvoor juist de persvorm met de karikaturale kop uitkoos is niet bekend. Omdat deze pijpen ook in Duitsland zijn opgegraven bestaat er een mogelijkheid dat er een Pruisische connectie achter deze karikatuur gezocht moet worden. Nadat Wilhelmina van Pruisen bij Goejanverwellesluis was gearresteerd door de Patriotten kwam haar broer, de Koning van Pruisen het stadhouderlijk paar met zijn leger te hulp.

Een zekere toeschrijving valt aan deze pijp dus niet te geven, maar het lijkt waarschijnlijk dat stadhouder Willem V hier op een wat ongebruikelijke wijze is afgebeeld en dan is toeschrijving aan een pijpenmaker die een fervent Orangist was het meest logisch.

Meer over deze en de overige kleipijpen van de Hofstede Arentsburg in een uitgebreid artikel in het nieuwe Jaarboek dat volgende maand verschijnt.

Bert van der Lingen, Kleipijpen van de opgravingen in 1827-1831 op de Hofstede Arentsburgh (Forum Hadriani) te Voorburg door Caspar Reuvens. Jaarboek PKN, Stichting Onderzoek Historische Tabakspijpen 2021.

Een uniek ontwerp, maar niet echt praktisch ..

De pijp van deze maand is een pijp van L. Fiolet uit Saint-Omer in Frankrijk uit het midden van de tweede helft van de 19e eeuw. Deze pijp die een insteeksteel heeft is uitzonderlijk omdat het bovenste deel van de pijp met een schroefdraad op het onderste deel bevestigd is. Aan de bovenzijde zit een gat om lucht door naar binnen te zuigen. De pijp was moeilijk te stoppen en het is dus aannemelijk dat deze pijp niet comfortabel rookte. 

De pijp heeft rond de steel drie blaadjes en de onderzijde van de ketel is versierd met een knorrenpatroon met kleine stippen. De afschroefbare bovenzijde heeft de vorm van een bijenkorf en is versierd met ringen. Op de rand van de manchet is de pijp gemerkt met L. Fiolet en B.S.G.D.G.

Pijpen met vonkenvangers, vaak een gevlochten kapje van dun ijzerdraad, zijn algemeen bekend. Immers in tijden dat er nog veel houten huizen waren en mensen met brandbare materialen werkten was dat vaak een noodzakelijke bescherming tegen brand, veroorzaakt door het roken. Het lijkt erop dat het ontwerp van deze pijp afgeleid is van een pijp met vonkenvanger. Echter de praktische bruikbaarheid van deze pijp laat, zoals al gezegd, te wensen over. De aparte vormgeving nodigde wel uit tot een gesprek. Zo’n pijp roken op sociëteit was zeker een garantie voor het leggen van contact. 

Fiolet was een van de grootste Franse pijpenproducenten. Het bedrijf is al in 1763 opgericht door Thomas Fiolet. De fabriek bleef bestaan tot 1921. De hier getoonde pijp was een pijp uit een serie die allemaal dezelfde constructie hadden, met een opgeschroefd bovendeel van de ketel. Zeker acht verschillende pijpen, zowel manchet- als ook steelpijpen met deze constructie zijn door Fiolet gemaakt. Deze pijpen zijn op 5 maart 1868 gepatenteerd en heten Pipes Ignigènes (patentnummer 79.712). De afkorting B.S.G.D.G. op de rand van de manchet staat voor ‘Breveté sans garantie du gouvernement’ (gepatenteerd zonder garantie van de regering). Dit was de laagste vorm van patentbescherming. Voor de Franse pijpenfirma’s in die tijd was het vooral belangrijk om pijpen te laten patenteren, omdat deze patenten in kranten werden gepubliceerd en de firma zo extra publiciteit kreeg.

Asbestos pijpen

Het is nu onvoorstelbaar dat in een pijp het kankerverwekkende asbest werd verwerkt. Toch blijkt dat zo te zijn. In een artikel in het Jaarboek 2021 dat binnenkort verschijnt is een artikel opgenomen over verschillende soorten pijpen met asbest.

Juist omdat het zo onvoorstelbaar is, is ten behoeve van dit artikel een pijp van Knoedgen geanalyseerd op de  aanwezigheid van asbest. SGS Search Laboratorium BV in Heeswijk was zo vriendelijk de analyse voor ons uit te voeren. 

Uit het rapport van SGS research blijkt dat er in de pijp inderdaad asbest aanwezig was. In het analyserapport staat:

Als analysemethode is optische microscopie gebruikt. Deze techniek bestaat uit twee onderdelen. Allereerst wordt bij een vergroting van ongeveer 50x onder een stereomicroscoop gezocht naar vezels Daarna wordt met behulp van een dispersievloeistof een preparaat gemaakt dat bij een vergroting van 125x onder een polarisatiemicroscoop nader wordt onderzocht. De vezels worden dan gekarakteriseerd op grond van de optische eigenschappen zoals brekingsindex, dubbelbreking, dispersie en het gedrag in gepolariseerd licht. 

Uitkomst van dit onderzoek was dat dat het materiaal van deze pijpenkop naar schatting voor 5 tot 10 % van haar gewicht uit Chrysoliet (wit asbest) bestaat en dat het asbest vast (hechtgebonden) in de pijpenkop aanwezig was.

In het artikel in het jaarboek worden ook heel andere pijpen met asbest besproken. Sommige daarvan waren nog veel gevaarlijker dan deze pijp van Knoedgen.

Deze maand een opmerkelijk vormgegeven pijpje uit het begin van de 20e eeuw. Het betreft een tabakspijp met een ketel in de vorm van een trein locomotief, waarop een mannetje zit. De steel en kop vormen samen een rechte verbinding waardoor de pijp feitelijk als een sigaar gerookt werd. Om te voorkomen dat de tabak uit de ketel zou vallen werd een metalen dekseltje aan de voorzijde geklemd. De uitsparing voor dit dekseltje is duidelijk te zien aan de voorzijde van de ketel.

De vroegst bekende uitvoering van deze pijp draagt de naam van de Goudse pijpenmaker M. van Duijn, de zoon van de in 1882 overleden Adrianus van Duijn, en is daarmee te dateren in de periode c. 1885-1910. Op het hier afgebeelde model is met lak de tekst 'De Arend' en '100 jaar N.S.' aangebracht, waarmee dit specifieke model in 1939 te dateren is, en daarmee van de hand zal zijn van de laatste pijpenmaker uit de familie van Duijn, namelijk Nicolaas.

Op basis van het opschrift is dit pijpje uitgevoerd als een aandenken aan het 100-jarig bestaan van de Nederlandse Spoorwegen in 1939. In hoeverre dit een enkel exemplaar betrof of bijvoorbeeld in grotere oplage voor het personeel of relaties van de NS gemaakt is is helaas niet duidelijk.

Wat wel duidelijk is, is dat de afgebeelde locomotief niet specifiek 'de Arend' is. De tekst op de wielen (links 'Midi' en rechts 'Lion Belge') verraad een Belgische of Noord- Franse afkomst van de oorspronkelijke persvorm die waarschijnlijk gemaakt is ter ere van (een van) de eerste stoomlocomotieven die in Belgie gebruikt werden in de eerste helft van de 19e eeuw. De persvorm is vervolgens tegen het einde van de 19e eeuw in Gouda terechtgekomen en daar bij de verschillende pijpenmakers van Van Duijn in gebruik geweest.

In 1987 zijn er uit de oorspronkelijke vorm nog een aantal modellen gemaakt door Fred Tijmstra, waarvan er eentje hieronder is afgebeeld.

Pijpen met het hoofd van een duivel zijn in verschillende landen gemaakt, maar een hele duivelsfiguur als pijp is minder bekend. De hier afgebeelde duivel is gemaakt door de Mill-road 36 Pottery, die door Thomas Wyse in Glasgow opgericht is in circa 1780. Thomas stierf in 1809 en zijn weduwe nam het bedrijf over. De zoon van de weduwe van Thomas, James Wyse jr. die werkzaam was tot 1854, nam als derde generatie het bedrijf over. Hij was degene die een aantal karaktervolle spotpijpen op de markt bracht. Deze pijpen kunnen dan ook gedateerd worden in de eerste helft van de 19e eeuw. De pijpen zijn van een witbakkende klei gemaakt en zijn beschilderd. Al deze pijpen zijn heel kort en lijken meer gemaakt als opzienbarend rokertje dan als plezierig rookinstrument. Vaak zijn deze pijpen gevormd als spotpijp en beelden politici en andere hoogwaardigheidsbekleders uit, waarvan inmiddels de namen niet meer bekend zijn. Maar ook een koning en deze duivel komen voor. Een paar van deze pijpen zijn op de tweede afbeelding te zien.

De duivel, die hier als pijp is afgebeeld, is een duidelijk kwaadaardig persoon die een tulband draagt en het hoofd van een zwart kind onder zijn arm houdt. Misschien een spotpijp op de Noord-Afrikaanse slavenhandelaren? Op de tweede afbeelding is ook de rug van de duivel te zien met zijn staart. Deze staart hangt over de schouder van de duivel en eindigt aan de voorzijde van de pijp en is pijlvormig. Niet bepaald een aardige figuur om tegen te komen, maar wel als pijp opzienbarend om uit te roken.

De tabaksketel van deze ‘tête chauffeur’ pijp is in de vorm van het hoofd van een automobilist met bril, chauffeurspet en een hoge kraag. Op de steel staat de firmanaam GAMBIER A PARIS en het catalogusnummer 1613. De pijp is gemaakt door de firma Gambier in het noord Franse Givet in het eerste kwart van de twintigste eeuw. Het is een karikaturaal achtige afbeelding van een chauffeur uit de beginperiode van de automobiel.

De chauffeurpijpen waren afgemonteerd met een nikkel buisjes waarin een caoutchouc roer werd gestoken. Ze werden geleverd in rode, witte en zwarte klei, geëmailleerd en gecalcineerd. De gecalcineerde pijpen waren gelakt en bij de ketelopening ‘calciné’ gebrand waardoor het leek alsof de pijp al fraai was doorgerookt. 

Bron: https://www.gambierpipes.com/digitale-catalogus/

Deze kleipijp van de Belgische firma Wingender, in meerdere kleuren beschilderd, beeldt een vrolijke figuur uit. Het is een nar of ook wel een Jan Klaasen of in het Frans een ‘Polichinelle’ genoemd. Polichinelle is afgeleid van Pulcinella, een figuur uit de Italiaanse theatertraditie de Commedia dell’arte, waarin deze de rol van de komische bediende vervult. Pulcinella, die door Italiaanse komedianten naar Frankrijk was gebracht, is de stamvader van Jan Klaassen, de Antwerpse Poesjenel, de Franse Polichinelle en de Engelse Punch. Het kostuum van Polichinelle is elegant, veelkleurig en hij heeft een naar voren stekende kin, een lange neus en een dikke buik. Hij was tevens de hoofdfiguur in het Franse poppentheater. Soms werd deze figuur ook gebruikt om te spotten met een politicus. In 1874 exposeerde Eduard Manet een prent van deze figuur die sterk leek op generaal Patrice de MacMahon die toen net verkozen was als president van Frankrijk. Dat tegen deze generaal veel verzet was is te begrijpen uit het feit dat hij in 1871 deelnemers aan de Parijse Commune (een revolutionaire democratische regering na de Franse capitulatie in de Frans-Duitse oorlog) had laten executeren.

Ook in de muziek komen we Polichinelle tegen. Edith Piaf bezong deze figuur en ook Sergej Rachmaninoff componeerde een vrolijke fantasie, genaamd Polichinelle.

De hier afgebeelde pijp van Henri Wingender uit Chokier (België) stamt uit het derde kwart van de 19e eeuw. Henri Wingender merkte zijn pijpen met WINGENDER FRERES A CHOKIER zoals op de steel van deze pijp te zien is. Dit in tegenstelling tot de latere pijpenfabrikant Félix Wingender die met F.WINGENDER CHOKIER merkte. Henri Wingender werkte van 1835 tot 1874.

Het ontwerp van de pijp is bijzonder. Eén been vormt de steel en het andere been is opgetrokken. Door de vormgeving, waarbij de ketel in rechte lijn met de steel staat, zal deze pijp niet prettig gerookt hebben, omdat de tabak er makkelijk uit viel. De pijp was heel opvallend en zal zeker de nodige gesprekken uitgelokt hebben. 

Deze 10.8 cm hoge pijp is afkomstig uit de graslanden van Kameroen. Vermoedelijk is deze pijp gemaakt rond het jaar 1900. De pijpen uit de graslanden van Kameroen zijn beroemd en worden veel verzameld.  Hoewel pijpen uit Kameroen vaak worden afgebeeld en in meerdere museumcollecties vertegenwoordigd zijn is nog lang niet alles over deze pijpen bekend. Vooral over de datering en de ateliers waar deze pijpen met de hand vervaardigd werden en ook nu nog worden, is onvoldoende onderzoek gedaan. 

De hier afgebeelde pijp is een pijp van vermoedelijk de etnische groep Bali. Deze wonen in het noordwesten van Kameroen. In dezelfde regio wonen de Bamum en de Babungo. Aan deze groepen worden dit type pijpen ook wel toegeschreven. Het gebied waar deze etnische groepen leven is thans een gebied waar de spanningen tussen de Islam en het Christendom toenemen. Echter aan de pijpen uit de graslanden is de religieuze overtuiging niet te zien en worden figurale pijpen door alle bevolkingsgroepen vervaardigd. Pijpen met een menselijk gezicht mochten alleen door mannen die hoog in rang waren gerookt worden. Het maken van de pijpen was aan mannen voorbehouden, anders zou dit tot ongeluk leiden.

De pijp heeft, net als alle grotere pijpen uit Kameroen aan de onderzijde een gat om de overtollige tabakssappen te laten weglopen. Dat is ook wel nodig bij het roken van de bijna zwarte, zeer sterke inheemse tabak.

Deze maand een bijzondere figurale tabakspijp in de vorm van een zittend vrouwenfiguurtje waarvan de betekenis nog steeds niet bekend is. De vrouw draagt een parelketting, oorhangers met parels en een bloemenkrans op haar hoofd. Ze heeft beide benen zijn opgetrokken. Haar voeten zijn op de steel van de pijp afgebeeld. Tussen haar benen staat mogelijk een vat of ton die ze met haar handen vasthoudt. Op weerszijden van de steel zijn mogelijk druiventrossen afgebeeld gevolgd door een bloempje. 

De pijp is aan de linkerzijde onder de ketelrand in reliëf gemerkt met IB, het merk van de Goudse pijpenmaker Jan Ariënsz. Boot, werkzaam in de periode 1696-1744. Deze fraai versierde pijpjes vormen een sterk contrast met de gladde en onversierde trechtervormige pijpen die in deze periode de markt bepaalden. Boot stond bekend om zijn bijzondere pijpmodellen met fraai uitgesneden menselijke en dierlijke figuren en andere soms exotisch ogende pijpen. Daarnaast vervaardigde hij ook een diversiteit aan pijpaarde beeldjes.

De pijp heeft een hoogte van 4,9 centimeter en een overgebleven lengte van 5,9 centimeter. Vindplaats Kamerik. Privécollectie.

Deze maand eens iets anders: een bijzonder miniatuur pijpenrekje van Ivora.

Verschillende fabrieken hebben in de 20e eeuw miniatuur pijpenrekjes gemaakt. Miniatuur pijpenrekjes waren meestal souvenir producten. In een tijd toen mensen voor het eerst vakantiedagen kregen waren tripjes naar allerlei toeristische bestemmingen in Nederland heel populair. Bijvoorbeeld naar het Drielandenpunt in Vaals, naar Scheveningen of naar een interessante stad. Wat was er mooier om daarvandaan een souvenir mee te nemen. Miniatuur pijpenrekjes waren daarvoor zeer geschikt in een tijd dat pijproken nog heel normaal was. De allereerste miniatuur pijpenrekjes werden in Delft gemaakt bij de Porceleyne Fles aan het eind van de 19e eeuw. In de 20e eeuw waren de grootste producenten van dit soort rekjes De Zenith, Ivora en Goedewaagen. Maar ook tal van andere fabrieken binnen en buiten Gouda hebben deze rekjes vervaardigd. 

Ivora heeft twee modellen wandrekjes gemaakt. Het kleine rekje model 351 (tussen 1918 en 1935) en het hier afgebeelde model 405 (tussen 1920 en 1935). Ook was er nog een staand rekje model 350 (tussen 1918 en 1926). De meeste rekjes van model 405 waren echte souvenir rekjes met een afbeelding van de bezienswaardigheid en de plaatsnaam. De vroegste rekjes van Ivora hadden daarentegen een fraai plateel decor zonder een plaatsnaam. Dit waren dus nog niet echte souvenir rekjes. Tot deze categorie behoort ook het hier afgebeelde rekje, dat te dateren is tussen 1920 en 1925. Als decor staat op de achterzijde vermeld ‘vlinder’. Rekjes met dieren daarop zijn verder niet bekend.

Collectie en foto Henk van Assema.

Literatuur:

-Stam, R. D., 2016. Miniatuur pijpenrekjes van aardewerk uit de 20e eeuw. Jaarboek PKN, Stichting voor Onderzoek Historische Tabakspijpen 2016, p 129-163.

-Stam, R. D., 2017. Aanvulling op 'Miniatuur pijpenrekjes van aardewerk uit de 20e eeuw'. Jaarboek PKN, Stichting voor Onderzoek Historische Tabakspijpen 2017, p. 179-190.

-Stam, R. D., 2019. Tweede aanvulling op miniatuur pijpenrekjes van aardewerk uit de 20e eeuw. Jaarboek PKN, Stichting voor Onderzoek Historische Tabakspijpen 2019, p. 119-123.

In 1855 werd in Weert de kleipijpenfabriek van Johann Knoedgen en Jacob Trumm opgericht. Johann Knoedgen was familie van Jacob Trumm, maar wordt later niet meer als fabrikant genoemd. Beide waren afkomstig uit Höhr, in het Westerwald in Duitsland. In 1856 krijgt Jacob vanuit Höhr toestemming om met Maria Ida Bergmans te trouwen. Uit dit huwelijk worden twee kinderen geboren. De dochter, Anna Maria Catharina huwt in 1878 met Henricus Ludovicus Bergmans. Zij zetten het bedrijf voort. In 1888 wordt Bergmans als pijpenfabrikant genoemd. De firma wordt zo de firma Trumm-Bergmans. Tot ca. 1922 zijn er in Weert kleipijpen vervaardigd.

De hier afgebeelde pijp is een pijp die een vriendelijke sater uitbeeldt. De wijze van beschilderen, maar ook de vormgeving van de pijp doen sterk denken aan pijpen uit het Westerwald. Vermoedelijk haalde Trumm-Bergmans een deel van de klei, maar ook mondstukken en vormen uit het Westerwald. Wanneer deze pijp gemaakt is valt niet met zekerheid te zeggen. Vermoedelijk is dit aan het eind 19e of het eerste begin van de 20e eeuw geweest.